اشتراک گذاری:
شیوه شمارش و دستهبندی وجوه اعجاز
یک نکته مهم و قابل توجه در دستهبندی وجوه اعجاز این است که آیا هدف از این کار، تکثیر وجوه و تعدّد آنهاست؟ یا این که میخواهیم به یک دستهبندی عقلانی و جهتدار برسیم که تجزیه و تحلیل را برای محققان، آسانتر و نتیجه‌گیری را بهتر و مؤثرتر نماید؟
در صورت اول، میتوان اقوالی با اختلاف هرچند جزئی را نیز به طور جداگانه احصاء نمود. شاید این جهت، طرفداران زیادی نیز داشته باشد و عدهای بخواهند از راه بسیار نمودن تعداد وجوه، عظمت قرآن را بالاتر ببرند و اعجاز آن را اثبات کنند. عمل و قول آنانی که به بیان وجوه ادعایی بدون استدلال یا وجوه سطحی یا تکثیر مصادیق و … پرداختهاند نیز در همین قالب قابل توجیه است. شاید بتوان این دیدگاه را به نوعی دیدگاه افراطی نامید.
به عقیده برخی از علما این گونه زیادهرویها در امور دینی غالبا نتیجه عکس دارد و مثلا افراط در بحث معجزه باعث میشود تا چهره واقعی معجزات علمی به وسیله اوهام پوشیده شود. لطمه به حیثیت و شخصیت پیامبر، بدبین شدن عوام نسبت به همه معجزات، بهانه دادن به دست معاندان برای خدشه به اصل اعجاز و … از دیگر آثار سوء و آفتهای نگاه افراطی به اعجاز شمرده شده است[1].
اما در صورت دوم، تعداد وجوه اعجاز و تکثر آن اهمیت خاصی ندارد و از جایگاه اساسی برخوردار نیست، بلکه استحکام و شفافیت و بیان دقیق و مستدل آنها ملاک اصلی است، طوری که هیچیک از دشمنان دین و منکران اعجاز قرآن و شبههافکنان منافق، نتواند کوچکترین خدشهای بدان وارد کند.
طبیعتا در این تحقیق با رویکرد دوم به مساله اعجاز نگریسته خواهد شد و با حداکثر دقت و وسواس در بررسی وجوه اعجاز، ضمن بیان نظرات مختلف به آسیبهای موجود نیز پرداخته میشود.
بیان وجوه اعجاز قرآن
در آثار اولیهای كه به منظور تبیین اعجاز قرآن كریم و وجوه آن تدوین شده، به طور طبیعی دیدگاهها به یك یا دو وجه از اعجاز محدود میشد، كه معمولا وجه «فصاحت و بلاغت» و «نظم و تألیف» از سابقه بیشتری برخوردارند. ضمن این که قول به «صرفه» نیز از آرای متقدمین است. اما در قرون بعد به خاطر تعمق و تتبع بیشتر دانشمندان در آیات و سور قرآنی، وجوه دیگری نیز نمایان و بیان شده است.
اما به نظر می رسد آرای اولیه پیرامون وجوه اعجاز قرآن، بیشتر در صدد اثبات اصل موضوع اعجاز قرآن بوده و با گذشت قرنها و جاافتادن و تثبیت مساله اثبات اصل اعجاز قرآن کریم، دانشمندان به کنکاش و تحقیق جزئیتر و دقیقتر پرداخته، با دقت در ظرائف پیرامون آن، بیشتر در پی تاکید و تعمیق مساله اعجاز قرآن و کشف وجوه جدید آن، برای محکمکاری و پاسخ به شبهات معاندان بوده اند. شاید بتوان همین مساله را دلیل اصلی گسترش و توسعه علم اعجاز قرآن قلمداد کرد.
بدین ترتیب، وجوه اولیهای که برای اعجاز قرآن بیان شده، ملموستر و حسیتر و نزدیک به درک عموم از وضعیت و ماهیت قرآن است. اما سایر وجوه، بیشتر شبیه کشف مکنونات از بطن قرآن است که استخراج آنها با هدف تثبیت و محکمکاری اصالت قرآن در مقابل شبههافکنیها و رفتارهای دشمنانه بوده است.
به همین سبب، متاخرین برای وجوه ادعایی خود همواره به استدلال و برهان و استقرا نیازمند بودهاند. حال آن که در ابتدای نزول، درک فصاحت و بلاغت بینظیر و تاثیر بیان شیوا و معجزهآسای قرآن در روح و جان مردم، نیازی به استدلال و برهان نداشت و خودبهخود و بیواسطه حس میشد. بنابراین اگر در جهت استخراج آسیبها و اشکالات وارده به مسائل پیرامون اعجاز قرآن و وجوه آن -چه در نوع نگاه و فهم علما و چه در شیوههای تبیین- گام برداریم، قطعا در وجوه کشفی (مربوط به علمای متاخر) موارد بیشتری خواهیم یافت تا در وجوه حسی (مربوط به دانشمندان متقدم).
وجوهی از اعجاز قرآن که در این نوشتار یکبهیک مورد بررسی قرار خواهد گرفت و اقوال پیرامون آنها به خصوص در کتب معاصر تحلیل خواهد شد عبارت است از:
- اعجاز بیانی قرآن یا همان فصاحت و بلاغت بینظیر؛ که خود شامل ابعادی متعدد است.
- شگفتیهای عددی قرآن
- اعجاز علمی قرآن
- اعجاز تشریعی قرآن
- اعجاز قرآن به اِخبار از غیب
- اعجاز قرآن به عدم اختلاف
اینها وجوهی است که در اکثر کتابهای علوم قرآن به تمام یا تعدادی از آنها پرداخته شده است. البته جز اینها موارد دیگری هم در کتابها موجود است، لکن به این اندازه مورد توجه نبوده و کمتر مورد تعمیق و کنکاش محققین قرار گرفته است.[2]
وجوه اعجاز «متنمحور» و «محتوامحور»
گفته شد که وجوه اعجاز قرآن در يک تقسيم اوليه به «اعجاز لفظي» و «اعجاز معنايي» یا به عبارت دیگر «متنی» و «محتوایی» منقسم مي‌گردند[3] که هریک از وجوه، در یکی از دو گروه میگنجد. عناويني چون: اعجاز بيانى، ادبى، اسلوبي، لغوي، بلاغى و … در شاخه «متنی» و اعجاز معنوی، مضموني، مفهومى، اخلاقى، معارفى، غيبى، علمى، جاودانگى و … در شاخه «محتوايي» استعمال میشود.[4]
در بیان تفاوت این دو شاخه از اعجاز قرآن میتوان گفت که «اعجاز متنی» از لحاظ قرآن بودن معجزه است، اما ابعاد «محتوامحور» مانند اخبار غيبي و اسرار علمي، به هر زبان يا در هر كتابي كه باشد معجزه است و اعجاز آنها ربطي به قرآن بودن آنها ندارد. يعني اگر كسي با لفظ فارسي يا انگليسي هم خبر غيبي بدهد معجزه است، در صورتي که ترجمه قرآن خالی از هرگونه اعجاز «متنمحور» است.[5] پایاننامه حاضر نیز بر اساس همین تقسیمبندی عمل نموده، وجوه «متنمحور» و «محتوامحور» اعجاز قرآن کریم را به صورت مجزا در دو فصل مورد بررسی و آسیبشناسی قرار خواهد داد.
بنابراین، اعجاز «بیانی» را که تنها در زبان قرآن و با الفاظ قرآنی معجزه است و با ترجمه نمودن قرآن از بین میرود باید در زمره وجوه متنمحور قرار داد و به همین ترتیب شگفتیهای عددی و تناسبات ریاضی که با عین الفاظ سر و کار دارد نه با ترجمه آنها. اما سایر وجوه اعجاز که در این نوشتار بررسی خواهد شد، در زمره وجوه محتوامحور قرار دارد: وجوه اعجاز «علمی»، «غیبی»، «تشریعی» و «عدم اختلاف».
البته انحصار اعجاز قرآن در دو گونه متنمحور و محتوامحور، منوط به پذیرش و اعتقاد به این اصل است که «اعجاز قرآن ذاتی و درونی است، نه خارجی و عارضی» و این اعتقاد اکثر دانشمندان علوم قرآنی است.[6]
با این وجود برخی از پژوهشگران نظریاتی را در حوزه اعجاز قرآن مطرح نمودهاند که با این اصل انطباق ندارد و در هیچیک از دو گونه اعجاز متنی و محتوایی نمیگنجد و از همین رو در محدوده تحقیقاتی پژوهش حاضر نیز قرار نمیگیرد. از جمله «نظریه صرفه» و «اعجاز قرآن به امّی بودن پیامبر(ص)». اما از آنجا که چنین نظریاتی -به ویژه نظریه «صرفه»- همواره در معرض چالش و نقد فراوان قرار داشته، شایسته نبود به طور کامل از بحث راجع به آنها صرف نظر گردد. بنابراین در گفتارهای آتی به بررسی اجمالی این مقوله نیز خواهیم پرداخت.
سیدعبدالوحید موسوی کارشناس ارشد علوم قرآن
دکتر سیدعبدالله اصفهانی استادیار و عضو هیات علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم
[1]– رک: مکارم شیرازی، ناصر، « قرآن و آخرین پیامبر»، تهران: دارالكتب الاسلاميه، چاپ چهارم: 1385ش، صص11 تا 13
[2]– رک: رضوانی، روحالله، «مبانی کلامی اعجاز قرآن»، صص153 تا 192 – رک: فاضل موحدی لنکرانی، محمد، «مدخل التفسیر»، صص 40 تا 86 – رک: غضنفری، علی، «بیان روان در علوم قرآن»، قم: میثم تمار، بیچا: 1379ش، صص 52 تا 63 – حکیم، محمدباقر، «علوم القرآن»، صص129 تا 135 – رک: رضا، محمد رشيد، «تفسير القرآن الحكيم الشهير بتفسير المنار»، صص198 تا 215 – رک: بهجتپور، عبدالکریم و حامد معرفت، «اعجاز تشریعی قرآن»، قرآن و علم، جامعه المصطفی العالمیه، ش8: 1390ش، صص43 و 44 – رک: معرفت، محمدهادی، «التمهید فی علوم القرآن (ویرایش جدید)»، قم: موسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، چاپ یکم: 1386ش، ج4، صص35 تا 176، ج5، صص 13 به بعد، ج6، صص13 به بعد
[3]– رک: رضا، محمد رشيد، «تفسير القرآن الحكيم الشهير بتفسير المنار»، ج12، صص 33، 37، 39 و 258 – رک: مطهری، مرتضی، «مجموعه آثار استاد شهید مطهری»، ج2، ص213 – رک: حقپناه، رضا و مهدی عبادی، «سخن سردبیر: فهرست ابعاد اعجاز قرآن از آغاز تا قرن پانزدهم هجری»، ص14 – رک: شاهسوندی، شهره، «ترجمهپذيرى قرآن، ميان نفى و اثبات»، پژوهشهای قرآنی، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، ش44: 1384ش، صص10 تا 13 – رک: مصلاییپور، عباس و سجاد محمدنام، «مقدمهای در اعجاز معنایی قرآن کریم»، ص27 – مرکز فرهنگ و معارف قرآن، «دائره المعارف قرآن کریم»، قم: بوستان کتاب، چاپ یکم: 1382ش، ج3، ص612
[4]– دفتر تبلیغات اسلامی، «فرهنگنامه علوم قرآن»، ص4766
[5]– رک: رضایي اصفهاني، محمدعلی، «پژوهشی در اعجاز علمی قرآن»، رشت: کتاب مبین، چاپ سوم: 1381ش، ج1 و 2، ص79
[6]– رک: ابوزهره، محمد، «المعجزة الکبری القرآن»، قاهره: دارالفکر العربي، بیچا: 1418ق، صص67 و 68 – رک: روحانی مشهدی، فرزانه، «تبیین ریشههای قرآنی اندیشه کلامی اعجاز قرآن»، پژوهشهای قرآن و حدیث، دانشگاه تهران، ش13: 1394ش، ص238 – دفتر تبلیغات اسلامی، «فرهنگنامه علوم قرآن»، صص و 1050 و 3198 و 3911
دیدگاهتان را بنویسید