امین، امانت‌دار وقت شما...1403-09-02
اشتراک گذاری:

شگفتی‎های عددی در قرآن – قسمت نخست

مقدمه

هيچ‎کس نمي‌تواند مدّعي بررسي همه‎جانبۀ ابعاد اعجاز قرآن باشد، زيرا بسياري از رمزها و شگفتي‌هاي قرآن، هنوز بر ما پوشيده مانده و اين مجال براي تمامي محقّقان و پژوهش‎گران فراهم است تا با تدبّر و تعمّق بيشتر در قرآن کريم، پرده از اين رمزها بردارند.

يکي از جنبه‌هاي نوظهور که در قرن اخير مورد توجه قرآن‎پژوهان قرار گرفته و کتاب‌هاي زيادي در ردّ و اثبات آن نوشته شده «شگفتی‎های عددي» قرآن کريم است. نويسندگان زيادي در پي اثبات نظم عددي اعجازگونۀ اين کتاب الهي هستند.* برخی نیز آن را یکی از وجوه اعجاز دانسته، تحت عنوان «اعجاز عددی و نظم ریاضی قرآن» از آن یاد نموده‎اند.

قائلین به این وجه از اعجاز، ادعاهایی را در زمینه وجود برخی روابط عددی و حسابی در قرآن مطرح و سعی در اثبات آن‎ها از طریق شمارش تعداد کلمات و حروف قرآن نموده‎اند. و البته سابقه شمارش تعداد کلمات و حروف قرآن به قرن‎ها پیش باز می گردد*.

شگفتی‎های عددی قرآن از چند منظر با سایر وجوه اعجاز متفاوت است و از آن‎جا که بر پایه شمارش و محاسبات عددی بنا شده، ديگر جايي براي اختلاف نظر باقی نمی‎گذارد* و شاید تنها محل اختلاف، دقّت و سلامت در شمارش‎ها و انتخاب معیارها و مبانی معقول و یکنواخت در سرتاسر محاسبات باشد.

از سوي ديگر چون اين مباحث، با زبان اعداد و رياضي بيان می‎شود، برای پذیرش و تایید یا نقد و ردّ آن، نیازی به استدلالات عقلی و علمی نیست. به عبارت دیگر، فهم و درك آن، نيازي به دانستن علوم و فنون پيچيده و آشنايي عميق با زبان عربي ندارد و همۀ انسان‎ها مي‌توانند به شمارش اقدام و صحّت و سقم ادّعاها را بررسی کنند.* شاید به همین دلیل است که به خلاف سایر وجوه اعجاز قرآن، کتاب‎ها و مقالات بسیاری در ردّ و نقد و آسیب‎شناسی آن نوشته شده است.

استاد «حسین ناجی محمد» از اولین کسانی است که تئوری «رشاد خلیفه» در زمینه «اعجاز عددی قرآن بر مبنای عدد 19» را در کتاب خود «التسعة عشر ملکا» نقد کرد. دکتر «محمدحسن هیتو» در کتاب «المعجزة القرآنیه» و «احمد خالد شکری» در کتابچۀ «مقولة الاعجاز العددی» از دیگر نقادان اعجاز عددی قرآن هستند. در ایران نیز کامل‎ترین نقدی که در این زمینه انجام شده، مقاله کم‎حجم اما پرمایه «اعجاز عددی و نظم ریاضی در قرآن» اثر «عباس یزدانی» است. *

بنابراین منابع موجود در زمینه «شگفتی‎های عددی و حسابی قرآن» فراوان و سخنان موافق و مخالف حول «نظریه اعجاز عددی قرآن» بسیار زیاد است. در این نوشتار، برای احراز از اطاله و پرهیز از پیمودن راهی که پیش از این پیموده‎اند، سعی در ارائه گزینشی از مفیدترین مطالب گذشتگان در این رابطه خواهیم نمود، به انضمام مطالبی نو و نظریاتی از جانب نگارنده.

ابتدا بهتر دیدیم تا انواع مصادیق مورد ادّعای قائلین به اعجاز عددی را در چند دسته طبقه‎بندی و ارائه نماییم. البته که برخی از موارد زیر بسیار معروف بوده و شهرت جهانی یافته، اما تعدادی از آن‎ها چندان رواج پیدا نکرده و کمتر به اطلاع عموم رسیده است:

الف) محاسبات بر مبنای اعداد خاص؛ از جمله محاسبات رشاد خلیفه بر مبنای عدد 19 و بیان روابطی بین بسامد برخی از واژه‎ها با این رقم،* بررسی تناسب فواصل قرآنی با عدد 19،* بررسی تناسبات حسابی موجود در قرآن بر مبنای اعداد 7 و 11 توسط عبدالدائم الکحیل* و بررسی تناسبات عددی و حسابی برای اعدادی چون 10، 40 و 70 توسط سعید صلاح الفیومی. *

ب) محاسباتی در راستای کشف راز حروف مقطعه فواتح سور؛ مانند تلاش‎های رشاد خلیفه و ارائه نظریه‎ای پیرامون نسبت تعداد حروف سوره با حروف مقطعه ابتدای آن و بررسی ارتباط بسامد حروف نورانی با عدد 19 توسط سیدمحمد فاطمی،* بسام نهاد جرّار،* سیدمرتضی علوی* و دیگران.

ج) تلاش‎هایی در جهت کشف و برقراری تناسبات عددی بین کلمات مترادف و متضاد و همچنین بین برخی از کلمات با مدلول و محتوای آن‎ها؛ از جمله تلاش‎های عبدالرزاق نوفل،* ابوالزهراء نجدی* و رفیق ابوالسعود. *

د) موارد دیگر؛ از قبیل بررسی تناسبات عددی و حسابی در آیات مربوط به اهل بیت(ع) مانند آیه تطهیر، مودت، ولایت، تبلیغ، مباهله و … به وسیله محمدمحمد هویدی،* جستجوی نظم عددی در ترتیب سور قرآن توسط عبدالله ابراهیم جلغوم،* بسام نهاد جرار* و کورش جم‎نشان،* تلاش برای کشف ارتباط مفردات سوره حمد با کل قرآن توسط اطیاف محسن ماضی،* بررسی شگفتی‎های وقوع چهار عمل اصلی حساب در قرآن توسط سیّدمرتضی علوی،* شمارش تعداد ریشه‎های به کار رفته در قرآن و بررسی نسبت آن به تعداد کل ریشه‎های موجود در لغت عرب توسط علی حلمی موسی* و …

برخی از موارد فوق، مانند مباحث مربوط به عدد 19 و رمزگشایی حروف مقطعه فواتح سور، تلاش‎هایی ادامه‎دار بوده که توسط چندین محقّق ادامه پیدا کرده و در عوض، تعدادی از آن‎ها نیز مورد شماتت سایرین واقع و کتاب‎ها و مقالاتی در نقد و ردّ آن نگارش شده است.

آسیب‎شناسی نظریه اعجاز حسابی و نظم عددی قرآن

آسیب‎شناسی از جمله مباحثی است که در مقوله اعجاز قرآن، کم‎تر بدان پرداخته شده است. امّا به دلایلی که پیش از این گفته شد، موضوع «شگفتی‎های عددی قرآن» از این قاعده مستثنی بوده و همان‎گونه که آثار و تالیفات زیادی در تایید و ترویج آن نگاشته شده، تعداد کتاب‎ها و مقالات موجود در رابطه با نقد و آسیب‎شناسی این مقوله نیز، قابل توجه است.

بنابراین در این قسمت از نوشتار، ضمن جمع‏آوری و دسته‎بندی موارد موجود در آثار انتقادی و آسیب‎شناسانه، برخی از نکات قابل ذکر و بعضا نوآورانه را نیز خواهیم افزود.

1- اشکالات شمارشی

نظریه اعجاز عددی قرآن، هرچه باشد، مقبول یا مردود، معجزه یا شگفتی، کاملا وابسته به شمارش و محاسبه است. از این رو می‎توان ابتدایی‎ترین شرط در پذیرش مصادیق بیان شده در این باب را صحّت شمارش دانست. به این معنا که اگر کسی ادّعا نماید که مثلا تعداد فلان واژه در قرآن، مضرب فلان عدد است و این را دلیلی بر نوعی«شگفتی» یا وقوع «معجزه» در قرآن بداند، در صورتی این ادّعا قابل بررسی خواهد بود که «شمارش» به صورت صحیحی انجام گرفته باشد.

یکی از موضوعاتی که در مباحث آسیب‎شناسی و نقد نظریه اعجاز عددی به طور جدّی مطرح شده، عدم صحّت شمارش در برخی از مصداق‎های ارائه شده است. از جمله برخی گفته‎اند «عبدالرزاق نوفل» بیش از 80 مورد تناسب عددی را در کتاب «اعجاز عددی در قرآن کریم» ارائه نموده، لکن هیجان ایشان باعث شده در تعدادی از موارد مرتکب خطا شوند. از جمله این موارد، کلمه «یوم» است که به عقیده نوفل، به صورت مفرد 365 مرتبه و به تعداد روزهای سال، در قرآن آمده است. اما ایشان از 10 مورد (5 بار «یومکم» و 5 بار «یومهم») صرف‎نظر نموده تا به این عدد برسد.*

همچنین ایشان گفته است لفظ «ابلیس» در قرآن 11 بار تکرر شده و با «استعاذه» و مشتقات آن برابر است.* اما ظاهرا در شمارش مشتقات «استعاذه» مرتکب خطا شده و شاید برخی از مشتقات از قلم افتاده است.* در قرآن کریم 7 بار واژه «اَعوذُ»، 2 بار «عُذتُ»، 2 بار «مَعاذَ»، 1 بار «اُعیذُ»، 4 بار «فَاستَعِذ» و 1 بار «یَعوذونَ» به کار رفته که مجموع آن‎ها 17 است، نه 11.

تعداد دیگری از این قبیل اشکالات شمارشی که در تحقیقات «عبدالرزاق نوفل» وجود دارد، در مقاله‎های مختلف مورد اشاره و بررسی قرار گرفته است.

نمونه دیگر، در مورد فرضیه «رشاد خلیفه» بر پایه عدد 19 است که منتقدین، اشکالات زیادی بر آن وارد نموده‎اند. مثلا ایشان تعداد ذکر «الله» در قرآن را 2698 مورد (2698 = 142 × 19) شمارش نموده و آن را دلیلی بر اثبات فرضیه خود دانسته‎اند. امّا این مطلب، در یکی از شـمارگری‎های کتاب «المعجم الاحصائی» نقض شده است.

در این معجم، شمارش لفظ جلاله به چهار طریق «شمارش مستقیم»، «شمارش در قرآن چاپ فلوگل»، «شمارش با توجه‌ به قرآن‌ طبع اسـتانبول که لفظ جلاله را قرمز چاپ کرده» و سـرانجام «بر اساس دو قرآن خـطّی مـحفوظ در کتاب‎خانۀ آستان قدس که همه جـا ایـن‌ کلمه‌ را با طلا نوشته‌اند» مؤلف معجم را‌ به‌ عدد 2699 رسانیده و به این ترتیب، فرضیه «رشاد خلیفه» باطل گردیده است. * البته به عقیده ما صحیح‎تر است که 5 مورد کاربرد لفظ «اللهمّ» را نیز به آن بیفزاییم.

همچنین «رشاد خلیفه» در راستای همین فرضیه «مضرب 19» خود، تعداد کلمات اولین آیات نازل‎شده، یعنی آیات ابتدایی سوره علق را 19 کلمه شمارش نموده،* که این مطلب نیز توسط برخی از محقّقین ردّ شده است. چرا که اگر معیار، شمارش کلیه کلمات اعم از اسم و فعل و حرف باشد، نتیجه آن 29 خواهد بود. *

اما ظاهرا جناب «رشاد» کلمات به‎هم‎پیوسته (مانند ربّک) را به عنوان یک واژه شمرده است. ولی در این صورت نیز عدد نهایی 20 خواهد بود، نه 19؛ مگر این که کلمات مستقلی مانند اسم موصول «ما» یا حرف «وَ» را نیز برخلاف عُرف، یک کلمه حساب نکنیم. * چنان که سوره «عصر» را نیز به همین طریق شمارش نموده و آن را 19 کلمه دانسته، در حالی که بیش از آن است* و چنین ایرادی بر شمارش کلمات دومین و سومین گروه از آیات نازل شده نیز وارد است. *

همچنین ایشان تعداد واژه «بِسْمِ» در قرآن را 19 مورد دانسته‎اند و این در حالی است که اگر لفظ «بِسْمِ» را به همین شکل مد نظر قرار دهیم به عدد 3 خواهیم رسید و عبارت «بِاسْمِ» نیز 4 بار تکرار شده است و اگر منظور ایشان کلمه «اسم» باشد، تکرار آن 14 مورد است.*

2- بررسی گزینشی

ایراد مهمّی که بر بسیاری از پژوهش‎ها در زمینه نظریه اعجاز عددی قرآن وارد است بررسی گزینشی آیات و واژه‎ها برای رسیدن به دیدگاه مطلوب است، گویا با نادیده گرفتن برخی الفاظ، عملا به فریفتن مخاطب پرداخته‎اند.*

نمونه این بررسی گزینشی را می‎توان در تحقیقات «عبدالرزاق نوفل» مشاهده کرد.* مثلا ایشان می‎گوید اگر هریک از دو واژه «سیئات» و «صالحات» را با همه مشتقات آن‎ها حساب کنیم، به عدد 167 می‎رسیم، البته به شرطی که نام حضرت «صالح» و کلمات «اَصلَحَ» و «اَصلَحْنا» و «یُصلِحُ» و «اَصلِحْ» را حذف کنیم. * یا در جای دیگر و در شمارش لفظ «حیاه» مدعی شده در صورتی تکثّر این واژه با واژه «موت» برابر است که موارد مختصّ به «حیات زمین» را کنار بگذاریم.* اما به عقیده مرحوم یزدانی، ایشان «صالحات» را با مشتقّات آن مطرح کرده‎ و چون به نتیجه نرسیده شماري از مشتقّات را حذف نموده تا قافیه جور شود.* البته ما با نظر استاد «یزدانی» نیز به طور کامل موافق نیستیم. ما می‎گوییم بر فرض اگر خارج نمودن هریک از واژه‎ها به دلیلی قابل توجیه باشد، جا داشت ایشان کلمات دیگری را نیز به همین ترتیب از شمارش کنار بگذارد.

«عبدالرزاق نوفل» در کتاب «اعجاز عددی» خود می‎گوید لفظ «صالح» 9 بار به صورت اسم خاص برای پیامبر قوم ثمود به کار رفته و «اَصلَحَ»، «اَصلَحْنا»، «یُصلِحُ» و «اَصلِحْ» نیز در مجموع 4 بار به معنای «معالجه» (؟!) به کار رفته و با حذف آن‎ها 167 مورد می‎ماند که اختصاص به عمل «صالح» دارد.* اما این حرف او صحیح نیست و ایشان گزینشی عمل نموده و فقط به تعداد مورد نیاز، کلماتی را از دایره شمارش خارج کرده است، در حالی که با این مبنا، باید کلمات «صُلحاً»، «الصُّلحُ»، «یُصلِحا» و «تُصْلِحوا» را نیز کنار می‎گذاشت زیرا همان‎گونه که می‌‌‎بینیم، در آیات زیر به معنای «سازش» و «آشتی» به کار رفته و نه به معنای عمل شایسته و نیکو:

﴿وَ إِنِ امْرَأَةٌ خافَتْ مِنْ بَعْلِها نُشُوزاً أَوْ إِعْراضاً فَلا جُناحَ عَلَيْهِما أَنْ يُصْلِحا بَيْنَهُما صُلْحاً وَ الصُّلْحُ خَيْرٌ …﴾ (نساء: 128) و اگر زنى از سركشى يا اعراض شوى خود بترسد، بر آن دو گناهى نيست كه به نوعى در ميان خودشان صلح و آشتى نمايند، و صلح بهتر است.

﴿وَ لا تَجْعَلُوا اللَّهَ عُرْضَةً لِأَيْمانِكُمْ أَنْ تَبَرُّوا وَ تَتَّقُوا وَ تُصْلِحُوا بَيْنَ النَّاسِ وَ اللَّهُ سَميعٌ عَليمٌ﴾ (بقره: 224) خدا را در معرض سوگندهاى خود قرار ندهيد! و براى اين‎كه نيكى كنيد و تقوا پيشه سازيد، و در ميان مردم اصلاح كنيد. و خداوند شنوا و داناست.

﴿وَ لَنْ تَسْتَطيعُوا أَنْ تَعْدِلُوا بَيْنَ النِّساءِ وَ لَوْ حَرَصْتُمْ فَلا تَميلُوا كُلَّ الْمَيْلِ فَتَذَرُوها كَالْمُعَلَّقَةِ وَ إِنْ تُصْلِحُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ كانَ غَفُوراً رَحيماً﴾ (نساء: 129) و شما هر چند هم كه حرص بورزيد هرگز نمى‏توانيد ميان زن‏ها عدالت كنيد، پس يك‎سَره از يكى از آن‎ها روى نگردانيد تا او را همانند زنى بلاتكليف رها نماييد. و اگر صلح و سازش كنيد و تقوا ورزيد مسلّما خداوند همواره آمرزنده و مهربان است.

همچنین اگر بنا بود ایشان در شمارش کلمات متناسب، معنای آن‎ها را نیز در نظر بگیرد –که ما با این مبنا کاملا موافق هستیم- در تناسبات دیگر خود نیز دچار مشکل می‎شد. مثلا از مهم‎ترین و نخستین تناسباتی که ایشان را به سوی موضوع «اعجاز عددی» رهنمون گردیده، برابری تعداد تکرار لفظ «دنیا» با «آخرت» است.* ایشان هر یک از این دو واژه را 115 مورد شمارش نموده است.* اما از 115 مورد کاربرد واژه «دنیا» حداقل یک مورد کاملا با بقیه متفاوت است:

﴿إِذْ أَنتُم بِالْعُدْوَةِ الدُّنْيَا وَ هُم بِالْعُدْوَةِ الْقُصْوَى‏ وَ الرَّكْبُ أَسْفَلَ مِنكُم‏ وَ لَوْ تَوَاعَدتُّمْ لاَخْتَلَفْتُمْ فىِ الْمِيعَادِ …﴾ (انفال: 42) در آن هنگام كه شما در طرف پايين بوديد و آنها در طرف بالا (و دشمن بر شما برترى داشت) و كاروان (قريش) پايين‎تر از شما بود و (وضع چنان سخت بود كه) اگر با يك‎ديگر وعده مى‏گذاشتيد (كه در ميدان نبرد حاضر شويد)، در انجام وعده خود اختلاف مى‏كرديد… .

ملاحظه می‎کنیم که در این آیه لفظ «دنیا» در تقابل با «آخرت» نمی‎باشد بلکه به وضوح با واژه «قُصْوَی» طباق دارد و اگر قرار باشد تعدادی از مشتقات «صالحات» به دلیل عدم تطابق معنایی کنار گذاشته شود، لازم بود این واژه هم از آمار «دنیا» خارج شود.

نمونه دیگر کار «رشاد خلیفه» است که برای به کرسی نشاندن نظریه مضرب 19 خود در تعداد تکرار مفردات لفظ «بسمله»، در شمارش لفظ «بسم» به گونه جالبی عمل نموده و با شمارش تعداد واژه «اسم» به عدد 19 رسیده و سه مورد کاربرد عین لفظ «بسم» در آیات حمد:1، هود:41 و نمل:35 را در نظر نگرفته، در حالی که 5 مورد تکرار عبارت «اسمُهُ» را شمرده است! *

همچنین ایشان در راستای نظریه مضرب 19 خود درباره حروف مقطعه ادعا نموده است که تعداد کاربرد حروف نورانی در سوره‎ای که با همان حروف آغاز شده، مضرب 19 است. مثلا تکرار حرف «ق» در سوره «قاف» را 57 بار (19 × 3 = 57)، «ن» در سوره «ن و القلم» را 133 بار (19 × 7 = 133) و مجموع تکرار حروف «ط» و «هـ» در سوره «طه» را 342 بار (19 × 18 = 342) شمارش نموده‎اند. *

اما وقتی خواننده محقق، رو به آزمون این ادعا می‎آورد با چالش روبه‎رو می‎شود و مثلا در مورد «طس» این ادعا را درست نمی‎یابد. با مراجعه به شیوه کار و نحوه شمارش خود «رشاد خلیفه» معلوم می‎شود که ایشان شمارش را از «بسمله» آغاز نموده است. * حال باید از او پرسید که چگونه جایی که ادعا نموده تعداد کلمات موجود در اولین آیات نازل شده 19 است، به خلاف این‎جا، «بسمله» را شمارش ننموده است؟* همین‎طور در شمارش کلمات سوره «عصر» به عنوان آخرین سوره، که تعداد کلمات آن را نیز 19 دانسته است.*

چنین بررسی‎های گزینشی در میان کارهای دیگران هم یافت می‎شود. «عدنان رفاعی» از کسانی است که در زمان خود مصادیق جدیدی از تناسبات عددی میان واژه‎های قرآن را برشمرد. از جمله نظریه تکرار واژه «یوم» به تعداد روزهای سال، یعنی 365 مورد و واژه «شهر» یعنی «ماه» به تعداد ماه‎های سال یعنی 12 مورد، منسوب به ایشان است. اما محاسبات او در شمارش لفظ «یوم» مصداق واضحی از بررسی گزینشی است.

او براي آن‎که در شمارش «یوم» به 365 برسد گفته باید آن را به صورت مفرد در نظر بگیریم. زیرا اگر «ایّام» و «یَومَین» را به حساب آوریم به عدد مطلوب نمی‎رسیم. اما باز هم منظور ایشان تامین نمی‎شود.

زیرا «یومئذ» و «یومکم» و «یومهم» نیز باید از لیست ما خارج شوند، در حالی که این‎ها هم مفردند! و اگر منظور ایشان از مفرد این است که به «یوم» هیچ حرفی متصل نباشد، در آن صورت «بالیوم» و «الیوم» و «فالیوم» را نیز باید از لیست خارج کنیم که آمار ما از 365 بسیار کمتر خواهد شد. خلاصه ایشان براي نیل به عدد 365 از هیچ اسلوب منطقی پیروي نکرده‎اند و با این گزینش‎هاي تبرّعی می‎توان در اکثر واژگان کتب، نظم ریاضی پیدا نمود! *

ادامه دارد …

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *